زئونوز به بیماری‌های عفونی‌ای اطلاق می‌شود که می‌توانند به‌صورت طبیعی بین حیوانات مهره‌دار و انسان منتقل شوند. این واژه از دو بخش یونانی «زئو» به معنی حیوان و «نوزوس» به معنی بیماری تشکیل شده است.
این بیماری‌ها گاهی خطرناک و بعضاً کشنده هستند. تا به امروز بیش از ۲۰۰ نوع از این بیماری‌ها شناخته شده‌اند!
بیماری‌های زئونوز نه‌تنها سلامت انسان بلکه سلامت دام و اکوسیستم را تهدید می‌کنند. سازمان جهانی بهداشت (WHO) تخمین می‌زند که:
– ۶۰٪ از بیماری‌های عفونی انسانی منشأ حیوانی دارند.
– ۷۵٪ از بیماری‌های نوپدید نیز از حیوانات سرچشمه گرفته‌اند.
طبقه‌بندی انواع بیماری های زئونوز
زئونوزها به چهار گروه اصلی تقسیم می‌شوند:
الف) اُرتوزئونوز (Orthozoonoses)
به‌طور مستقیم بین حیوان و انسان منتقل می‌شوند.
مثال‌ها: هاری، سیاه‌زخم، تب برفکی.
ب) سیکلوزئونوز (Cyclozoonoses)
برای تکمیل چرخه زندگی، نیاز به بیش از یک میزبان مهره‌دار دارند.
مثال: کیست هیداتید (ناشی از اکینوکوکوس گرانولوزوس).
ج) متازئونوز (Metazoonoses)
انتقال بیماری از طریق ناقلان بی‌مهره صورت می‌گیرد.
چرخه زندگی معمولاً شامل حداقل یک مهره‌دار و یک بی‌مهره است.
مثال: تب زرد، تب دانگ، سالک.
د) ساپروزئونوز (Saprozoonoses)
علاوه بر میزبان حیوانی، عوامل محیطی نظیر آب یا خاک آلوده نقش دارند.
مثال: توکسوپلاسموز.
روش‌های انتقال بیماری های زئونوز
زئونوزها از مسیرهای متعددی می‌توانند منتقل شوند:
۱- تماس مستقیم با حیوان بیمار یا فرآورده‌های دامی آلوده.
۲- تماس غیرمستقیم از طریق خاک، آب یا سطوح آلوده.
۳- مصرف مواد غذایی آلوده مانند شیر خام، گوشت نپخته یا تخم‌مرغ خام.
۴- هوابرد: تنفس ذرات معلق ناشی از حیوانات یا فرآورده‌هایشان.
۵- ناقلین زنده مانند کنه، پشه، مگس یا کک.
نقش دامپزشکان و پزشکان در مقابله با بیماری های زئونوز
الف) نقش دامپزشکان:
۱- تشخیص زودهنگام: استفاده از تکنیک‌های مولکولی مانند PCR برای شناسایی عوامل بیماری‌زا در حیوانات پیش از بروز علائم بالینی.
۲- واکسیناسیون: اجرای برنامه‌های واکسیناسیون دام‌ها علیه بیماری‌هایی مانند هاری و تب مالت.
۳- نظارت بر حیات وحش: شناسایی عوامل نوظهور در حیوانات وحشی مانند ویروس‌های خانواده
۴- کنترل زنجیره انتقال: مدیریت بهداشت در کشتارگاه‌ها و جلوگیری از تماس انسان با حیوانات آلوده.
ب) نقش پزشکان
۱- تشخیص بالینی: شناسایی علائم بیماری‌هایی مانند تب خونریزی‌دهنده کریمه-کنگو (CCHF) بر اساس سابقه تماس با حیوانات.
۲- درمان هدفمند: استفاده از پروتکل‌های اختصاصی برای عفونت‌های باکتریایی (مانند بروسلوز) یا ویروسی (مانند هاری).
۳- آموزش عمومی: هشدار درباره‌ی خطرات مصرف محصولات دامی غیرپاستوریزه.
۴- گزارش‌دهی اپیدمیولوژیک: ثبت موارد ابتلا و همکاری با نهادهای بهداشتی برای کنترل شیوع.
منابع:
۱ـ پایگاه اطلاع رسانی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ایران
۲ـ پایگاه اطلاع رسانی سازمان جهانی بهداشت
